Interview met Bernhardt Edskes over het Arp Schnitger-orgel in Mariana in Brazilië

Bron: Brochure Stichting Groningen Orgelland - 350 jaar Arp Schnitger

Over de datering van het orgel in Brazilië. Is bekend of het orgel uit de vroege Schnitger-periode stamt of uit de latere?
De archivalia daar zijn niet bewaard gebleven, maar we hebben duidelijke aanwijzingen aan het werk zelf dat het gebouwd is in de periode 1700-1710. Dat is de periode dat Schnitger contacten had met Spanje en met Portugal (1710-1712), die ook in de memoires van Arp Schnitger worden genoemd. In die tijd levert hij twee kleine orgels naar Portugal, maar daaronder valt dit orgel voor Brazilië absoluut niet. Die twee kleine orgels waren instrumenten met 12 stemmen en één balg. Dat betreft een kleine balg met een schepbalg. Zo'n orgeltje is onlangs in Portugal weer teruggevonden. Dat is ook weer een ander type dan men tot nu toe verondersteld had. Namelijk het orgel in Faro, in het uiterste zuiden van Portugal is niet een Schnitger-orgel. Dat is een orgel (dat ook later is gedateerd) van Johan Ulenkampf, een medewerker van Schnitger die naar Portugal is verhuisd of daar is blijven hangen.
Er is een andere bron in de memoires van Arp Schnitger waar een orgel wordt vermeld dat hij voor Portugal leverde, iets vroeger, en dan een groter werk. We weten ook dat Siewert Meijer schrijft dat hij de oude handschriften van Arp Schnitger niet exact kon lezen. Hij had moeite om het oude Duitse schrift te ontcijferen. Hij schrijft dat er vele plaatsen bij zijn, waarvan hij niet kon vaststellen wat de juiste plaatsnamen waren, of ze waren bij hem geheel onbekend en daarom heeft hij ze weggelaten. Daarom is het orgel in Mariana hoogstwaarschijnlijk niet door Meijer vermeld. De plaatsnaam Mariana heeft hij ook zeker niet kunnen vinden op de landkaarten die hem ter beschikking stonden. Het orgel in Mariana is gezien makelij, een instrument uit de rijpe periode van Arp Schnitger: de periode 1700-1710, een topperiode uit Schnitgers orgelbouw.

Is er ook iets bekend over wie de orgelkas gebouwd zou kunnen hebben, omdat dat vaak aan anderen werd overgelaten?
Nee maar dit orgel is als geheel gebouwd, dat is duidelijk aan de structuur en de makelij te zien Dit is niet een kas die daar ter plaatse gemaakt is. Dit is Noord-europese eikenhout in alle details. Een houtsoort die in Brazilië en Portugal niet voorkomt. De kast is helemaal uit wagenschot gemaakt, compleet met pen en gat verbindingen, met de constructies zoals Schnitger ze bouwde. Normalerwijze zijn er duidelijk afwijkingen te zien in de makelij als je details bekijkt tussen houtconstructies van Schnitger en die van kastenmakers. Dat geldt ook voor Allert Meijer. In Mariana zijn die verschillen in makelij tussen kas en binnenwerk er niet. Omdat eventuele contacten met kastenmakers ter plaatse zeer omslachtig zouden zijn verlopen en het veel handiger is om alles zelf in de hand te houden, hebben we nog een argument dat dit orgel als een geheel in Hamburg vervaardigd is.

Het is een geverfde kast. Dat was eigenlijk toch niet de traditie?
Nee, alhoewel er wel meer geschilderde orgels voorkomen hij Schnitger Er zijn ook nu nog orgels die helemaal gekleurd zijn, bijvoorbeeld Lüdingsworth en Cappel, die in goud of in kleur bewerkt zijn. Schnitgers uitlatingen over het kleuren van kassen zijn bekend. In Flensburg bijvoorbeeld uit hij zich daarover. Alleen in het calvinistische Nederland werd er een strakke eenvoudige kleur voor een orgel genomen. Niet te bont, te opvallend of te protserig. Daarom zijn de eiken kassen hier in de natuurlijke bruine eiken tint. Wel mooi en rijk van uitvoering, maar niet opgesmukt. Ook geen cimbelsterren, die hij eigenlijk overal bouwde. In de Geertrudenkerk in Hamburg waren er zelfs cimbelsterren met diamanten en edelstenen erin, die in het licht fonkelden als deze sterren draaiden. Deze protserige opvallende optische zaken komen in het calvinistische gebied waar Schnitger leverde niet voor. Cimbelsterren hebben we op geen enkel Nederlands Schnitger-orgel. In het meer Lutherse gebied en ook het Katholieke gebied waar hij orgels gebouwd heeft, was dat anders. Het orgel in Mariana heeft oorspronkelijke Chinoaserieën als kleur. De oude eiken kast is aan de voor- en zijkanten en ook op de borstwerkdeuren met prachtige Chinese ornamenten en taferelen beschilderd. Dat was een mode in die tijd. Bij Nederlandse kasten en kabinetten was het mode Chinees porcelein in die meubels te hebben. Het is het enige voorbeeld van een Schnitger-orgel met Chinoaserieën uit de bouwtijd, met zo'n kleurbehandeling in deze stijl in zo'n rijke en fraaie uitvoering.

Hoe hebt u het orgel aangetroffen. Ik kan me voorstellen dat het klimaatverschil problemen voor het orgel heeft kunnen opleveren.
Het is echt niet zo dat een orgel van hier niet tegen het klimaat van daar zou kunnen. Uiteraard moet ieder orgel acclimatiseren. Het komt vanuit de droge werkplaats in een meestal vochtigere ruimte. Er zijn hele vochtige kerken. Ook in droge gebieden kennen ze regens die af en toe lang en intensief zijn. De oude constructies en het hout hebben zich zeer goed gehouden. Ook het pijpwerk heeft onder het klimaat absoluut niet geleden.

Hoe is het orgel getransporteerd naar Brazilië?
Dit was een gigantische onderneming. We weten uit archivalia in Portugal, die gedeeltelijk teruggevonden zijn in Brazilië, dat het orgel geschonken is door de koningin van Portugal. Portugal had dat gedeelte van Brazilië als provincie onder beheer. En precies in dat gebied, waar toen Mariana de hoofdstad van was, het gebied Minas Gerais, hetgeen betekent 'algemene mijnen'; in dat gebied vond men toen goud en briljanten voor het opscheppen. Die streek werd in een klap schatrijk en Portugal heeft daar sterk van mee geprofiteerd. Om de mensen in Brazilië wat koest te houden, werd de kerk enorm vergroot: er werd een prachtige kathedraal van gemaakt. Ze kregen als eerste een klok met een wijzerplaat. Ze kregen luidklokken, schitterende altaren en ook dit unieke orgel. Dat werd als present van de koningin van Portugal ten geschenke gegeven. Wat er in de archieven in Portugal te voorschijn is gekomen, is dat het orgel na een lange tocht over de oceaan in Rio de Janeiro is aangekomen met een zeilschip, en toen op ossenwagens enkele weken lang, zo staat het erin, onderweg was richting Belo Horizonte. Vervolgens moesten ze de bergen in, omhoog in dit mijngebied, naar de plaats Mariana. De plaats Mariana is genoemd naar Maria von Habsburg. Want die koningin van Portugal stamde uit de familie Habsburg en was dus Duitse-Oostenrijkse afstamming en had een flair voor de Europese cultuur. De plaatsnaam en de kathedraal zijn naar haar genoemd.

Tenslotte ten aanzien van de restauratie van het orgel: in welke staat verkeert het orgel?
De windvoorziening is het belangrijkste aspect bij het grootste blaasinstrument dat het het orgel is. Er ligt nu een veel te kleine en slechte magazijnbalg in het orgel. Zonder goede windkwaliteit om het zo maar te noemen. Dus komt er een reconstructie van drie keilbalgen precies in de Hamburger voetmaten, zoals we dat nog kennen in bijvoorbeeld Pellworm (1711), dat uit dezelfde tijd is. Daar is de windvoorziening bewaard, ook met een prachtige trapinstallatie. Notabene: in Nederland is van Arp Schnitger geen enkele originele windvoorziening compleet bewaard gebleven. Ook de tremulant wordt een reconstructie. Alles tot in de kleinste details.
De oude klaviaturen lagen in een doos als oud vuil op de gewelven van de kerk, waar ik ze heb gevonden. Die kunnen weer hersteld worden en worden teruggeplaatst. Het zijn prachtige klavieren met schuifkoppel. Alle andere aspecten van het orgel worden ook onder handen genomen zoals dat gebruikelijk is bij een restauratie. De mechanieken, de welborden en de registermechanieken zijn nog oud, de windladen zijn nog oud, evenals het grootste gedeelte van het pijpwerk, dat in slechte staat verkeert. De tongwerken zijn een keer vervangen in de zeventiger jaren door slechte kwaliteit fabriekspijpwerk. Die worden door exacte Schnitger-copieën vervangen. Verschoven pijpwerk wordt op z'n plaats teruggezet. De oude toonhoogte wordt hersteld en de originele temperatuur uit die tijd wordt weer aangebracht, zodat dit unieke Arp Schnitger-orgel aan de andere kant van de wereld, weer eervol met zijn naam kan worden verbonden en geheel in de zin van zijn maker ook het komende millenium in mag klinken . 

Dispositie van het Arp Schnitger-orgel in de kathedraal van Mariana in Brazilië:

Tremulant; Schuifkoppel
Vaste Pedaalkoppel naar Hoofdwerk;
Sperventiel HW en Sperventiel BW